ALLAH EZELDE RUHLARA SESLENMİŞ MİDİR?

A’râf suresi 7/172. ayette Allah, Âdemoğullarının sulplerinden zürriyetlerini almış ve onları kendilerine şahit tutarak “Ben sizin rabbiniz değil miyim?” buyurmuş, onlar da “evet rabbimizsin” şeklinde cevap vermişlerdir. “Elest Bezmi” olarak adlandırılan bu hâdise klasik tefsirlerin çoğunda, Allah’ın ezelde ruhlar âlemine seslenmesi, ruhların da hep birlikte bu çağrıya mukabelede bulunması tarzında yorumlanmıştır. Bu minvalde, Kur’ân’ı baştan sona tefsir eden ilk müfessir Mukâtil b. Süleymân (ö. 150/767), İbn Kuteybe (ö. 276/889), Vâhidî (ö. 468/1076), Begavî (ö. 516/1122) ve İbn Teymiyye’nin (ö. 728/1328) öğrencisi İbn Kesîr (ö. 774/1373) gibi âlimler, bu olayın reel düzlemde vuku bulduğunu söylemişlerdir. Nitekim rivayetlerde anlatıldığına göre, Allah Âdem’in sırtının sağ tarafını sıvazlamış ve oradan hareket eden küçük beyaz karıncaları andıran bir zürriyet çıkarmıştır. Sonra da sırtının sol tarafını sıvazlayarak oradan da yine küçük karıncaları andıran siyah bir zürriyet çıkarmış ve onlar bin ümmet olmuşlardır. Bunun üzerine Allah, Âdem’e hitaben “Ey Âdem! Bunlar senin zürriyetindir. Onlardan bana ibadet edeceklerine ve bana şirk koşmayacaklarına dair söz aldığını söylemiştin” dedi. Allah’ın bu sözüne karşı Âdem, Allah’ı onaylayarak “evet” cevabını vermişti. Daha sonra Allah, onların zürriyetini çıkarınca onlara şöyle bir soru yöneltti: “Ben sizin Rabbiniz değil miyim? Onlar da: “Evet, senin rabbimiz olduğuna şahidiz” şeklinde cevap verdiler. Öte yandan, bazı rivayetlerde olayın geçtiği mekân telaffuz edilmezken, Endülüslü müfessir İbn Ebî Zemenîn (ö. 399/1008) bu olayın vuku bulduğu yerin Hindistan olduğunu zikretmiştir. Bir diğer Endülüslü müfessir İbn Atiyye’göre (ö. 541/1147) söz konusu hadisenin cereyan ettiği yer Arafat’tır. Zikredilen tüm bu rivayetin mantıksal çerçevede sorunlu olduğu belirtilmelidir. Bu yaklaşımlardan farklı olarak, Bağdat dil ekolü mensuplarından Zeccâc (ö. 311/923) anlatılan bu hâdisenin hakikat mi yoksa temsil mi olduğuna dair herhangi bir kanaat belirtmese de buradan verilmek istenin mesajın tevhit olduğunun altını çizmiştir. Klasik tefsirlerde yapılan bu mülahazalardan farklı olarak temelde Zeydî kimliği ile tanınan; fakat itikatta Mu’tezile’nin ilkelerini benimseyen Hâkim el-Cüşemî (ö. 404/1101), “Ben sizin rabbiniz değil miyim?” şeklinde sorulan soruya “Evet bizim rabbimizsin” şeklinde verilen cevabın dil ile telaffuz edilmediğini belirtmiştir. Dolayısıyla Cüşemî’ye göre sözü edilen bu anlatımlar gerçek mahiyette olmayıp tahayyül/canlandırma kabilinden olup, Arap dilinde bu tür anlatımların meşhur olduğunu dillendirmiştir. Zemahşerî de (ö. 538/1144) Cüşemî ile benzer hususa işaret ederek, Allah ile Âdemoğulları arasında gerçekleşen bu diyaloğun tahyîl (anlaşılması güç bir meselenin insan zihninde canlandırılması) bâbından olduğunu söylemiştir. Bu
bağlamda, Zemahşerî’ye göre böyle bir anlatımla verilmek istenen mesajın, onlara Allah’ın vahdâniyyetinin ve rububiyyetinin gerçek olduğuna dair delilleri sunarak onları bu delillere karşı akıllarını ve basiretlerini tanıklık ettirmektir. Basra Mu’tezilesi müfessirlerinden; fakat kelamcı kimliğiyle temayüz etmiş Ebû Alî el-Cübbâî (ö. 303/916) ayette bahsi geçen Âdemoğullarının belli bir kavme atıfta bulunduğunu kaydetmiş, dolayısıyla Cüşemî ve Zemahşerî’nin aksine Allah’ın Âdemoğullarına sorduğu sorunun ve onların verdiği cevabın bilindik anlamda söz ile gerçekleştiğini ifade etmiştir. Son tahlilde, yapılan tüm bu değerlendirmelerden en isabetli yorumun kuşkusuz Cüşemî ve Zemahşerî’ye ait olduğu açık yüreklilikle ortaya konulması gerekmektedir. Zira bu olayın hakikî anlamda telakki edilmesi durumunda, meselenin kendi içerisinde birçok paradoksu ihtiva edeceği izahtan varestedir.