BAĞLAMINDAN KOPARTILAN AYETLER

İnsanların ve Cinlerin Ancak İbadet İçin Yaratılması
Zâriyat suresi 51/56. ayette literal olarak insanların ve cinlerin ancak ibadet maksatlı yaratıldığından söz edilmektedir. Gerek klasik dönemdeki bazı tefsirlerde gerekse modern dönemde telif edilmiş kimi tefsirlere göre mevzu bahis olan ayet insanların ve cinlerin ontolojik olarak neden/niçin yaratıldığına dair argüman niteliği taşımaktadır. Klasik tefsirlerin bazısı Kur’ân’ı metinsel bir kaynak olarak gördükleri için, bu ayet ekseninde birtakım hükümler çıkarmışlardır. Modern dönemdeki tefsirlerde ise, güncel ve popülist konuları Kur’ân’a dayandırmanın sonucunda bu ayet merkeze alınarak bağlamından kopartılmış yorumlar gözler önüne serilmiştir. Tüm bu yaklaşımlar bir yana, bahse konu olan ayet ne insanın ne de kâinatın yaratılma gayesinden ne de cinlerin var olma amacından söz etmektedir. Kitâbü’l-Esnâm” adlı eserin sahibi İbnü’l-Kelbî (ö. 204/819), “el-Muhabber” adlı Arap kültür tarihi kitabının yazarı İbn Habîb (ö. 245/860), “Ahbâru Mekke” adlı eserin müellifi Ezrâkî (ö. 250/864), Cevâd Alî’nin (ö. 1987) “el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm” gibi tarihçilerin aktardığı bilgilerden hareketle, üzerinde konuşulan ayet nüzul ortamıyla buluşturulduğunda bambaşka bir olaydan bahsetmektedir. Başka bir ifadeyle metnin arkasındaki motivasyon tespit edildiğinde ayetin çok daha farklı bir duruma imada bulunduğuna şahit olunmaktadır. Buna göre, müşrik Araplar öteden beri algıladıkları inançları gereği, geceleri ıssız çöl vadilerinde durduklarında oranın kötü ruhlarından emin olmak için Allah’ı bir kenara bırakıp konakladıkları vadinin efendi cinlerine sığınırlardı. Tam bu noktada ayet, müşriklerin bu tavır ve tutumlarını eleştirilerek âdeta şöyle bir mana ve mesaj vermek istemiştir: “Issız çöl vadilerinden geçerken sığındığınız o cinleri de ben yarattım. Siz kalkmışsınız benim yarattığım varlıklara sığınıyorsunuz. Kaldı ki cinleri ve insanları da yaratan benim!”
Gökleri Genişletmek
Zâriyat suresi 51/47. ayette mealen göklerin genişletildiğinden bahsedilmektedir. Ayetlerdeki özgün/otantik bir yorumdan söz edilecekse referans alınması gereken kriter ayetlerin nazil olduğu dönem ve şartlarda nasıl anlaşıldığı yönünde olmalıdır. Fakat bu yöntem bir kenara bırakılıp, dinî metinleri modern aklın ve çağdaş bilgi kuramının verileriyle anlaşılmaya kalkışılırsa, nesnel anlamı elde etmenin önünde en büyük engel olarak kabul edilmelidir. Nitekim modern dönemdeki kimi Kur’ân yorumcularına göre sözü edilen ayet göklerin mucizevî bir şekilde genişlediğine işaret etmektedir. Yeri gelmişken hemen belirtilmelidir ki göklerin genişlediği bilimsel bir gerçektir ve üstelik kanıtlanmış bu bilimsel hakikate kimsenin itiraz etme şansı yoktur. Burada asıl mesele, henüz yirminci yüzyılın başlarında keşfedilmiş bilimsel bir buluşa asırlar öncesinde Kur’ân’ın işaret ettiği yönündeki yaklaşımlardır. Bu yaklaşımların sorunlu olduğu peşinen kabul edilmelidir. Dolayısıyla, bu ayetin yüzyıllar öncesinden göklerin genişlediğine dair herhangi bir atıfta bulunmadığı rahatlıkla ifade edilmelidir. Gelinen bu noktada bahse konu olan ayet, Allah’ın bilimsel bir hakikat olarak gökleri genişletmesinden ziyade, Allah’ın kendi kudretine göndermede bulunuyor olmasıdır. Nitekim Zemahşerî’nin ve daha birçok müfessirin kaydettiğine göre, ayetteki “mûsiûn” (genişletmek) lafzı “kudret sahibi olmak” anlamına gelmektedir. Bu anlamda ayet, muhatapları tek bir ilaha davet etme ve ayrıca tevhit inancını destekleme babında gökyüzünün bir materyal olarak kullanılmasından söz etmektedir. Bu çerçevede ayet şu şekilde bir anlam takdirine sahip olmalıdır: “Kudretimizle göğü biz bina ettik. Şüphesiz bizim onu yaratmaya gücümüz yetmektedir.”